चांदोली धरण: महाराष्ट्रातील एक महत्त्वाचे धरण

चांदोली धरण, पश्चिम घाटातील सह्याद्री पर्वतरांगेत वसलेले, जगातील पहिल्या मातीच्या धरणांपैकी एक आहे. १९७६ मध्ये बांधलेले हे धरण प्रामुख्याने शेतीसाठी पाणीपुरवठा करते तसेच एक लहान जलविद्युत निर्मिती केंद्र देखील चालते. वरना नदीवर बांधलेले हे धरण सांगली आणि कोल्हापूर जिल्ह्यांच्या सीमारेषेवर आहे. या धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रामुळे चांदोली अभयारण्याला पाणीपुरवठा होतो, जे जैवविविधतेसाठी ओळखले जाते.

• चांदोली धरणाचे महत्त्व

चांदोली धरण फक्त शेतीसाठीच नव्हे तर परिसरातील चांदोली अभयारण्यासाठी देखील महत्त्वाचे आहे. या क्षेत्रात दरवर्षी ४७६४ मिमी पर्यंत मुसळधार पाऊस पडतो. मात्र उन्हाळ्यात या अभयारण्यात पाणीटंचाई जाणवते. येथील खडकाळ जमीन आणि गुहांमुळे अनेक लहान झरे व ओढे उन्हाळ्यात आटतात. परिणामी, येथील वन्यजीव व स्थानिक लोकांनाही पाणीटंचाईचा सामना करावा लागतो.

पाणी हा एक अत्यावश्यक पर्यावरणीय स्रोत आहे आणि त्याचे सुयोग्य व्यवस्थापन करणे आवश्यक आहे. यासाठी अधिक नाला बंधारे बांधणे, तात्पुरत्या तलावांचे निर्माण करणे आणि इतर पाणी साठवण प्रणालींची उभारणी करणे आवश्यक आहे.

• चांदोली धरण आणि अभयारण्य

चांदोली अभयारण्य, चांदोली धरणाजवळ वसलेले असून, पश्चिम घाटातील सह्याद्री पर्वतावर आहे. हे अभयारण्य अनेक झरे, पाणवठे आणि वसंत सागर जलाशयाने समृद्ध आहे. या क्षेत्रात उंचसखल जमीन असून समुद्रसपाटीपासून ५८९ ते १०४४ मीटर उंचीवर पसरलेले आहे.

अभयारण्याच्या ८०% भागात पाणी उपलब्ध आहे, परंतु २०% भाग, विशेषतः गाव, चांदोली खुर्द, माले, पाथरपुंज, रुण्डिव, आणि जवळी या भागात पाण्याची टंचाई आहे. स्थानिक लोकांसाठी आणि वन्यजीवांसाठी अधिक तलाव व टाक्या उभारणे आवश्यक आहे.

• क्षेत्रातील पाणी व्यवस्थापनाची गरज

लोकसंख्या वाढत असल्याने आणि शेतीसाठी पाण्याची मागणी वाढत असल्याने पाणीपुरवठ्यावर ताण येतो. त्यामुळे पावसाचे पाणी झरे आणि नद्यांमधून लवकर वाहून जाते आणि काही प्रमाणात माती व खडकांमध्ये शोषले जाते. परिणामी लहान झरे उन्हाळ्यात आटून पाण्याची टंचाई निर्माण होते.

वामदेवन आणि वासू (१९८६) यांनी पश्चिम घाटातील पाणी व्यवस्थापनासाठी अनेक उपाय सुचवले आहेत, जसे की:

• बेंच टेरेसिंग

• नाला बंधारे

• कन्सर्व्हेशन ट्रेंचिंग

• मायक्रो इरिगेशन (ड्रिप इरिगेशन)

• वादळ पाण्याचे साठवण

• मायक्रो-कॅचमेंटचे विकास

• वनस्पती पीकांसाठी मल्चिंग आणि इतर पाणी साठवण प्रणाली

या तंत्रज्ञानांचा अवलंब करून या क्षेत्रातील पाणी व्यवस्थापन सुधारले जाऊ शकते.

• भविष्यासाठी शाश्वत विकास

चांदोली धरण आणि त्याचा परिसर मानव निर्मित आणि नैसर्गिक पर्यावरणाचा उत्तम समन्वय आहे. मात्र पाणीटंचाईच्या समस्येवर उपाययोजना करणे अत्यंत आवश्यक आहे. दीर्घकालीन उपाय, जसे की वादळ पाण्याचे साठवण आणि मायक्रो इरिगेशन यांचा वापर करून या क्षेत्रात पाण्याचा योग्य वापर सुनिश्चित करता येईल.

चांदोली धरण केवळ जलाशय नसून, या प्रदेशासाठी जीवनरेखा आहे, ज्यामुळे शेती, वन्यजीव आणि स्थानिक लोकांचा आधार आहे.

• निष्कर्ष

चांदोली धरण, महाराष्ट्रातील एक महत्त्वाचे धरण आहे, ज्याचा वापर प्रामुख्याने शेतीसाठी आणि पाणी साठवण्यासाठी केला जातो. पण पाणी व्यवस्थापनातील वाढते आव्हान सोडवण्यासाठी अधिक प्रभावी उपायांची आवश्यकता आहे. योग्य पाणी व्यवस्थापन तंत्रांचा अवलंब करून, या धरणामुळे स्थानिक समुदाय आणि पर्यावरणाचे संरक्षण होऊ शकते.